Tên di sản : Từ đường họ Nguyễn Hầu
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 255/QĐ-CT
Giới thiệu
Từ đường dòng họ Nguyễn Hầu ở thôn Thịnh Hưng, xã Hoằng Lộc, huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hoá là một công trình kiến trúc còn lại tương đối đầy đủ về diện mạo. Toàn bộ khu di tích nằm trong một không gian lịch sử, văn hoá tiêu biểu của vùng Đông Nam huyện Hoằng Hoá.
Hiện tại Từ đường được xây dựng trên một khu đất bằng phẳng, ngoảnh mặt về hướng Nam, phía trước là đường liên thôn, phía sau, phía phải, phía trái là khu dân cư Hưng Thịnh sầm uất từ nhiều đời nay của xã Hoằng Lộc.
Về quy mô cấu trúc tổng thể, khu di tích gồm: Từ đường - sân - vườn cây cảnh – cổng - ao.
Từ đường chính được kiến trúc theo hình chữ nhất (-) với 3 gian, 2 chái, 4 vì, có diện tích 55,2m2 (dài 9,2m x rộng 6,0m). Với một cấu trúc và diện tích như vậy, Từ dường dòng họ Nguyễn Hầu không lớn, nhưng giá trị của nó là ở chỗ, đây là nơi sinh thành và nuôi dưỡng các vị đại khoa có nhiều đóng góp cho lịch sử nước nhà được ghi vào sử sách Quốc gia.
Về kết cấu kiến trúc:
Từ đường được cấu trúc 3 gian và 2 chái hẹp. Ở phía ngoài được lợp bộ ngói mũi và một ít ngói hoà bình, chứng tỏ nhà thờ luôn được gìn giữ và tu sửa hàng năm của con cháu trong lòng họ. Bờ dải được đắp những đường gờ chỉ, Bờ nóc được đắp đấu trụ ở hai đầu với hệ thống 2 con kìm bò trên bờ nóc duyên dáng, chắc khoẻ. Phía trước liền kề với Từ dường là 2 cột nanh được đắp vuông vức, trên mặt được viết câu đối bằng chữ Hán.
Phía trong, kết cấu chính là theo kiểu “Chồng rường, kẻ bẩy” (ở hai vì kèo sát tường vỉ), còn hai vì giữa giống nhau theo kiểu liên kết kẻ chuyền cột trốn. Tổng số cột của toàn bộ khung nhà gồm 6 cột lớn, 8 cột quân, 4 cột hiên mái.
Một câu đầu được ăn mộng vào đầu cột lớn nằm trên mũi kẻ chuyền. Ở trên câu đầu là hai đấu trụ được ăn mộng vào câu đầu, phía trên là một con rường bung lợn nằm úp đỡ thượng lương, từ hai đấu trụ này là các con rường được ăn mộng vào đấu trụ và nằm trên những đấu bát hình tròn làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải. Liên tiếp là 3 con rường ở mái mái trước và mái sau. Trang trí trên các con rường này là hình lá cúc cách điệu với những đường nét mạnh, dứt khoát và sắc nét. Kiểu kết cấu này được cấu tạo bởi xà nách, làm cho diện tích sử dụng của công trình rộng thêm bởi ở trong nhà có hiên sau, còn phía trước là hiên mái.
Cấu trúc hai vì kèo giữa về cơ bản tạo giống nhau. Để nhằm mục đích tăng diện tích sử dụng cũng như sự thoáng đãng của công trình, hai cột lớn ở mái trước lại được thay thế bằng hệ thống cột trốn nằm trên câu đầu. Ở đầu cột trốn được bổ mộng để câu đầu ăn vào và câu đầu lại được đỡ trên mõm kẻ chạy xuống cầu đầu cột quân. Từ đầu cột quân lại có một kẻ chuyền nữa chạy ra ăn mộng vào đầu cột hiên để tạo nên mái hiên.
Toàn bộ kiến trúc vì kèo này được liên kiết với nhau bằng một hệ thống xà thượng, xà trung, xà hạ, bao gồm 12 xà.
Ngoài kiến trúc vì kèo, thì phía trước là một hệ thống của bức bàn gồm 3 chuồng cửa ra vào ở ba gian.
Như vậy, trong tổng số 3 gian với 4 vì kèo thì 2 vì kèo sát tường vì giống nhau về kiểu liên kết “Chồng rường kẻ bẩy” còn hai vì kèo giữa được cấu trúc theo kiêu “kẻ chuyền”.
Nhìn chung, toàn bộ kết cấu bộ khung gỗ của Từ đường được làm bằng gỗ lim, không pha tạp. Từ đường họ Nguyễn Hầu là một công trình kiến trúc vững chắc, còn khá nguyên vẹn về diện mạo.
Về nghệ thuật trang trí:
Từ đường họ Nguyễn Hầu là một công trình kiến trúc nghệ thuật có giá trị với nhiều mảng chạm khắc đẹp. Những mảng chạm khắc này được thể hiện chủ yếu ở vì nóc, cốn, lá gió, kẻ bẩy, con rường. Đề tài trong các bức chạm khắc ở Từ đường chủ yếu là hình lá cúc cách điệu và vân mây. Hầu hết ở 4 vì từ kẻ bẩy, đấu trụ đến các con rường đều chạm khắc đề tài này.
Liền kề với từ đường là sân: có diện tích 64,6m2 được lát gạch bát màu đỏ. Xung quanh có hệ thống tường lan can được xây dựng chắc chắn.
Phía trước sát với sân và vườn cây cảnh là 1 bức bình phong được làm theo hình cuốn thư, ở giữa được đắp hình chữ Thọ.
Liền sát với sân là vườn cây cảnh của Từ đường với nhiều loài hoa như hoa cúc, hoa hồng, cau cảnh, cây đuôi lươn...đã tạo thêm cho khuôn viên của Từ đường sạch sẽ, thoáng mát.
Ở phía phải của Từ đường sát với cổng ra vào là ao có diện tích 463m2, nước trong xanh, được thả sen và cá.
Công trình cuối cùng là cổng ra vào Từ đường (còn gọi là Nghinh môn) có chiều cao 4,28m x rộng 3,20m, được xây cong 4 mái. Trang trí trên nóc được đắp hình lưỡng long chầu nguyệt, mái được lợp ngói ống, trên cột cổng là hai câu đối; phía trên sát mái được đắp nổi chữ Hán: Nguyễn Hầu nghinh môn.
Nhìn chung, Từ đường dòng họ Nguyễn Hầu không lớn, nhưng là một công trình kiến trúc có giá trị. Cảnh quan Từ đường ấm áp, hài hòa.
Các hiện vật trong di tích:
Trước hết phải kể đến bản “Nguyễn tộc Phả ký” được lưu giữ ở Từ đường dày 160 trang. Trong Phả bị mất trang ghi lạc khoản, do đó không xác định được niên đại chính xác thời gian lập phả. Tuy vậy, chữ viết trong Phả theo lối thảo mộc, chân phương, nội dung Phả ghi chép các chi họ Nguyễn Hầu và các nhân vật lịch sử của dòng họ qua các thời kỳ. Tài liệu giúp chúng ta có một cái nhìn chung nhất về kinh tế, xã hội, văn hoá của đất nước,...thông qua những ghi chép này.
Ở gian giữa: Phía trên được treo bức đại tự “Thần tích vô cương” (Làm cho con cháu mãi mãi không bao giờ hết). Ở phía dưới là bộ bát biểu cổ (gồm kiếm, chuỳ, lao,...) được đặt đối xứng và ở giữa là hương án thờ. Trên giá bộ bát biểu có bài trí 2 biển thờ. Một biển đề “Ân tứ vinh quy” là biển vua ban cho Nguyễn Thanh; một biển khác đề “Hiển cung đại phu” (ban cho cháu 7 đời của Nguyễn Thanh).
Hai câu đối treo ở 4 cột giữa:
Huân danh bính tại tứ khoa trung truy tiền cổ triết
Sự nghiệp chiêu thuỳ thiên tại hạ, địch ngã hậu thân.
Nghĩa là:
Công danh rực rỡ trong bốn khoa, noi theo hiền triết
Sự nghiệp sáng soi muôn thuở để lại đời sau.
(Câu đối cho Nguyễn Thanh)
Đức thiên niên tôn thời đại lão
Công thành danh toại thế hoàn nhau.
Nghĩa là:
Đức cả tuổi cao, người già muôn thuở
Công nên danh xứng thuở người sau.
(Câu đối cho Nguyễn Hoa - đỗ cử nhân)
Bài trí thờ tự ở gian giữa được bố trí như sau:
Ngai thờ Nguyễn Thanh được đặt ở trên Chéo thờ (cao 2,18 x rộng 0,95m), bài trí ở trong cùng sát tường đốc.
Chéo thờ được làm bằng loại gỗ thơm gồm 4 chân đặt chéo để đỡ bàn thờ. Ở phía trên chân chéo và mặt bàn thờ được cấu trúc cong giống như một ngai thờ. Trên chéo thờ được đặt ngai thờ và bài vị của Nguyễn Thanh, tương truyền chéo thờ này được làm giống như một cái ghế mà trước đây Nguyễn Thanh đã ngồi để hỏi thi trong các kỳ thi của triều đình. Niên đại của chéo thờ, ngai thờ, bài vị là thế kỷ XVII.
Tiếp đến là bàn thờ thứ 2: thờ Nguyễn Hoa vị khởi tổ dòng họ Nguyễn Hầu ở Hoằng Lộc. Thần chủ ghi: “Hiển cung đại phu tán trị thừa chánh sứ, hữu tham nghị kiêm bản xã từ văn tôn quý quan Nguyễn Công, huý Hoa, tự Đôn Dậu, húy Huệ Trai, tiên sinh thân chủ”.
Ngoài cùng bàn thờ hội đồng là một hương án có chiều cao 1,60m, rộng 1,28m, ngang (dày) 0,73m. Đây là một trong những hương án được tạo tác độc đáo về kiểu dáng cũng như đường nét chạm khắc. Nhìn chính diện, ta có cảm giác toàn bộ mặt ngoài như một bức y môn được trang trí cầu kỳ với những đường nét tinh xảo. Ở phía trên là đường diềm xoi chỉ (4 đường diềm), đường diềm thứ 4 được chạm khắc hình búp sen. Tiếp đến là mảng chạm khắc rồng chầu mặt nguyệt rộng toàn bộ chiều dài của hương án. Phía dưới tiếp giáp là 3 đường gờ chỉ chạm nổi và chìm. Tiếp nữa là 3 lớp trang trí được ngăn cách bởi các ô. Mỗi lớp là 5 ô trang trí (2 lớp trên), 3 ô lớp dưới cùng. Đề tài ở đây là long, ly, quу, phượng và một số hoa cúc cách điệu.
Ở phía ngoài, các ô trang trí này được tạo tác các đường gờ chỉ xoi theo độ dài ngắn của khung gỗ trông như những giải phướn của một bức y môn đẹp đẽ, tinh xảo và độc đáo.
Có thể coi đây là một trong những hương án có niên đại thế kỷ XVII ít thấy trong các di tích ở xứ Thanh.
Bàn thờ ở bên hữu: Thờ con gái đầu của Nguyễn Hoa - hiển linh cứu cho con Vua Lê Hiến Tông khỏi bệnh. Bà đã được nhà vua phong: Sơn đô công chúa, hiệu Viết thanh Vân thần nữ.
Bàn thờ bên tả: thờ bản hậu kỵ cho họ.
Ngoài các ban thờ chính nêu trên, Từ đường còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị khác như:
Bát hương gốm cổ thế kỷ XVII (2 cái); Bát hương đá: 4 cái; 1 bát hương gỗ cổ; 1 mâm bồng; 1 mâm xà; 10 ống hương; 8 đài nước (5 gỗ, 3 đồng); 2 đèn đồng (loại mới); 10 cây đèn gỗ; 1 lư hương đồng cổ; 2 hạc đồng (loại mới); 1 chúc thư; 1 giá treo chuông; Một số câu đối được đắp trên các cột nanh cổng nghinh môn.